พระพุทธเจ้าตรัสไว้อย่างไรเกี่ยวกับจักรวาลและเวลา

บทความวิเคราะห์แนวพุทธอภิปรัชญาและความหมายเชิงจิตวิญญาณ

ตลอดประวัติศาสตร์ของมนุษยชาติ มนุษย์พยายามเข้าใจว่าโลกนี้คืออะไร เกิดขึ้นมาได้อย่างไร และเรากำลังเคลื่อนไปทางใด คำถามเกี่ยวกับจักรวาลและเวลานั้นไม่ใช่เรื่องใหม่ หากเป็นรากฐานของการตั้งคำถามทางปรัชญา วิทยาศาสตร์ และศาสนาอย่างต่อเนื่อง แต่ในคำสอนของพระพุทธเจ้า เราจะพบว่าทรงนำเสนอคำตอบที่ไม่ได้อยู่ในกรอบของการอธิบายโครงสร้างทางกายภาพของจักรวาลตามแบบของฟิสิกส์ หากเป็นการแสดงให้เห็นถึงกลไกของ “ความจริง” ที่ซ้อนลึกกว่านั้น ซึ่งเชื่อมโยงโดยตรงกับ “จิต” “เจตนา” และ “การรับรู้” อันเป็นศูนย์กลางของโลกทั้งภายในและภายนอก ทรงเปิดเผยว่าสิ่งที่เราเรียกว่าจักรวาลและเวลานั้น แท้จริงแล้วไม่อาจแยกขาดออกจากจิตที่กำลังมองอยู่ เพราะจิตมิได้เป็นเพียงผู้สังเกต หากแต่เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการสร้างภาพนั้นขึ้นมา

แนวคิดพื้นฐานที่ทรงตรัสไว้ใน “อนมตัคคสังยุตตะ” คือ “อนมตัคคัง สังสารัง” ซึ่งมีความหมายว่า “วัฏสงสารนี้ ไม่มีเบื้องต้นอันพึงรู้ได้” เป็นประโยคที่ปฏิเสธความพยายามของมนุษย์ที่จะหาจุดเริ่มต้นของทุกสิ่ง ซึ่งอาจดูขัดแย้งกับทฤษฎีทางวิทยาศาสตร์ที่พยายามจำลองภาพของการกำเนิดจักรวาลไว้ในรูปของ Big Bang หรือรูปแบบการระเบิดของพลังงานบริสุทธิ์ในพริบตาหนึ่ง แต่ในสายตาแห่งพุทธะ การเริ่มต้นนั้นไม่มีอยู่จริงในแง่สัมบูรณ์ มีเพียงกระแสต่อเนื่องของ “เหตุและผล” ที่สืบเนื่องกันอย่างไร้จุดเริ่มต้น ด้วยเหตุนี้ จึงไม่มี “จิตดวงแรก” ไม่มี “กรรมแรก” และไม่มีความจำเป็นต้องหาที่มาของทั้งหมด เพราะกระบวนการทั้งหลายนั้นดำเนินอยู่โดยไม่อิงสิ่งที่เรียกว่า “จุดตั้งต้น” แต่อยู่บนฐานของ “การมีอยู่ร่วมกันอย่างสัมพันธ์” หรือ dependent co-arising ซึ่งเป็นแก่นของพุทธอภิปรัชญา

ในเชิงมิติของจักรวาล พระพุทธเจ้าทรงสอนถึงสิ่งที่เรียกว่า “โลกธาตุ” หรือ “จักรวาล” ในความหมายที่ลึกซึ้งยิ่งกว่าที่เราคุ้นชินในทางดาราศาสตร์ โลกธาตุในที่นี้หมายถึงกลุ่มของภพภูมิที่เชื่อมโยงกันด้วยแรงแห่งกรรม ไม่ใช่เพียงดาวเคราะห์หรือกาแล็กซี แต่คือการดำรงอยู่ของรูปนามที่มีภาวะสอดคล้องกับเจตนา จิต และการปรุงแต่งของผู้เกิดในภพนั้น ในพระไตรปิฎกมีการกล่าวถึงจักรวาลจำนวนมาก เช่น “พันจักรวาล” หรือ “แสนโกฏิจักรวาล” ซึ่งอาจเทียบเคียงได้กับแนวคิด multiverse ในฟิสิกส์สมัยใหม่ แต่มิติของจักรวาลในทางพุทธศาสนาไม่ได้เกิดขึ้นแบบสุ่ม หากมีระบบแห่งเหตุปัจจัยที่ซ้อนกันเป็นชั้น ๆ และมีรูปแบบการหมุนเวียนเกิดดับอย่างมีจังหวะของมันเอง

ที่น่าสนใจคือ พระพุทธเจ้ามิได้อธิบายจักรวาลในแง่ของระยะทางหรือรูปร่าง แต่ทรงอธิบายผ่าน “การไหลเวียนของจิตและกรรม” ซึ่งเป็นพลังงานทางจิตวิญญาณที่ส่งผลให้จิตแต่ละดวงไหลเข้าสู่จักรวาลใดจักรวาลหนึ่ง ตามแรงสั่นของเจตนาเดิมที่ยังไม่สงบ ด้วยเหตุนี้ จักรวาลจึงเป็นพื้นที่ที่เปลี่ยนแปลงได้ตามภาวะของจิต ไม่ใช่สิ่งคงที่ และไม่มีเพียงหนึ่งเดียวที่มนุษย์อาศัยอยู่เท่านั้น ทุกภพภูมิมีโครงสร้างของตัวเอง มีมิติของการรับรู้ เวลาที่ต่างกัน และกลไกของการดำรงอยู่ที่สัมพันธ์กับแรงกรรมของสัตว์ในภูมินั้น ๆ

ในแง่ของเวลา พระพุทธองค์ทรงปฏิเสธแนวคิดที่ว่าเวลาเป็นสิ่งสัมบูรณ์ ทรงชี้ให้เห็นว่าอดีต ปัจจุบัน และอนาคตเป็นเพียงโครงสร้างที่จิตสร้างขึ้นเพื่ออธิบายการเปลี่ยนแปลง แต่ในทางธรรม เวลามีอยู่เพียงใน “ปัจจุบันขณะ” เท่านั้น เพราะเป็นขณะที่จิตสัมผัสกับความเป็นจริงโดยตรงได้ ทรงสอนว่า ผู้ที่เห็นธรรมในปัจจุบันย่อมพ้นจากบ่วงแห่งมาร ซึ่งเป็นการชี้ให้เห็นว่า ความหลงยึดในอดีตหรืออนาคตนั้นเป็นเพียงการเข้าไปยึดมั่นในสิ่งที่ไม่มีอยู่จริง หากพิจารณาให้ลึก จะเห็นว่าเวลาในพุทธศาสนาไม่ใช่เส้นตรง แต่เป็นการเคลื่อนที่วนของเจตนา การปรุงแต่ง และการรับรู้ ซึ่งเปลี่ยนแปลงไปตามระดับของจิตแต่ละภพ

ในพระสูตรที่กล่าวถึงสวรรค์ พรหมโลก และนรก มีการกล่าวถึง “เวลา” ที่แตกต่างกันในแต่ละภพ เช่น หนึ่งวันหนึ่งคืนของเทวดาชั้นตาวติงสา เท่ากับหนึ่งร้อยปีของโลกมนุษย์ หรือในบางพรหมโลก หนึ่งราตรีอาจกินเวลาหลายพันปีในโลกมนุษย์ แนวคิดนี้อาจฟังดูเกินจินตนาการ แต่ในทางฟิสิกส์ ทฤษฎีสัมพัทธภาพของไอน์สไตน์ก็เสนอว่าการรับรู้เวลาไม่ใช่สิ่งคงที่ หากแปรเปลี่ยนตามความเร็ว การเคลื่อนที่ และแรงโน้มถ่วง สิ่งนี้สะท้อนให้เห็นว่าแนวคิดเรื่องเวลาในพระพุทธศาสนานั้นล้ำหน้ากว่าเพียงการคำนวณ เพราะทรงโยงเวลาเข้ากับภาวะจิต ความละเอียดของการรับรู้ และกรรมเป็นตัวกำหนดชั้นภูมิ

นอกจากนี้ สิ่งที่พระพุทธเจ้าทรงย้ำเสมอคือ จิตเป็นผู้เดินทางผ่านจักรวาลทั้งหลาย และผู้กำหนดทิศทางของตนเองผ่านกรรมที่สร้างขึ้นทุกขณะ คำว่า “เจตนา คือ กรรม” จึงเป็นประโยคสำคัญที่แสดงว่า แม้การกระทำภายนอกจะไม่เกิดขึ้น แต่เพียงความตั้งใจในใจหนึ่งครั้ง ก็เป็นการสร้างกระแสที่ส่งผลต่อการเกิดใหม่ของจิตนั้นแล้ว ด้วยเหตุนี้ การเวียนว่ายจึงไม่ใช่การเดินทางของร่างกายหรือการกลับมาเกิดซ้ำทางชีววิทยาเท่านั้น หากเป็นการหมุนเวียนของพลังจิตที่ยังไม่หยุดนิ่ง ในแต่ละการเกิด จิตจึงไม่ได้ย้อนกลับมาในที่เดิม แต่เข้าสู่โลกธาตุใหม่ที่เหมาะสมกับแรงกรรมที่ตนเองเป็นผู้สร้าง

หากมองในภาพรวม แนวคิดของพระพุทธเจ้าว่าด้วยจักรวาลและเวลา เป็นการปฏิวัติวิธีคิดที่เน้นการสังเกตจากภายในอย่างลึกซึ้ง ไม่เน้นการสร้างคำตอบที่มั่นคงให้กับจักรวาลภายนอก แต่เปิดพื้นที่ให้เราเข้าใจว่า ทุกการเกิดดับ ทุกปรากฏการณ์ และทุกวัฏฏะนั้นเป็นภาพสะท้อนของจิตที่ยังไม่หยุดปรุงแต่ง พระองค์ทรงไม่ได้ให้คำอธิบายแบบคงที่ หากเปิดโอกาสให้ผู้ปฏิบัติสัมผัสความจริงได้ด้วยตนเอง เมื่อจิตเข้าถึงความสงบอย่างแท้จริง ภาพของจักรวาลทั้งหมดจะคลี่ออกตรงหน้า โดยไม่ต้องอาศัยกล้องส่องดาวหรือสูตรคณิตศาสตร์ใด ๆ เพราะความจริงนั้นไม่เคยอยู่ไกลจากผู้ที่ยอมมองให้ชัดในขณะนี้